از میدان کمالالملک و برای کمالالملک
از زمستان سال پیش، آب‌نمای بزرگ میدان کمالالملک را خراب کردند و اطراف آن را با داربست و نایلون‌های آبی پوشاندند. از آن هنگام تا اکنون‌که مردادماه سالی دیگر است، حداقل بیش از شش ماه می‌گذرد. تمام این مدت، چشم‌های عابری چون من، نگران اتفاقی بود که قرار است در بزرگ‌ترین، کهن‌سال‌ترین و مرکزی‌ترین میدان شهر هزاران ساله‌ی کاشان رخ دهد… این اتفاق، اتفاق کوچکی نیست.
پسینِ این‌همه وقت، مقررشده که جای آب‌نمای بزرگ میدان، عمارتی کوشک مانند ساخته شود. طرح آن با تلخیصی از دو خبر در سایت شهرداری محترم کاشان چنین است. خبر نخست به تاریخ ۸ تیر ۱۳۹۵: «روابط عمومی سازمان زیباسازی شهرداری کاشان از آغاز عملیات ساخت و اجرای کوشک میدان کمالالملک خرداد.{…} میدان کمالالملک در بافت تاریخی شهر کاشان و در قرینگی با میدان قاضی اسدالله واقع‌شده و از ویژگی‌هایی همچون وسعت مساحت و فضای سبز مناسب برخوردار است. با اشاره به معماری غنی کاشان و وجود کوشکی مانند کوشک باغ فین و با الهام گیری از معماری سنتی طراحی و آماده‌سازی جدید میدان کمالالملک در اداره طراحی‌های شهرداری کاشان صورت گرفت. پروژه در حال احداث در دوطبقه با ۳۶۰ متر زیربنا طراحی‌شده است، طبقه دوم این کوشک موزه و گالری آثار استاد کمالالملک خواهد بود.» و اما مختصر خبر دوم به تاریخ ۴ مرداد ۱۳۹۵: «… سرپرست منطقه یک شهرداری کاشان از نظارت منطقه یک بر پروژه کوشک سنتی میدان کمالالملک کاشان خبر داد. وی با اشاره به عملیات اجرایی این پروژه در حاشیه اطراف میدان کمالالملک اظهار کرد: پروژه نگارخانه کمالالملک با توجه به اهمیت این محدوده با نظارت معاونت عمران و ترافیک منطقه یک در حال انجام است. وی با بیان اینکه هزینه اولیه اجرای اسکلت کوشک، بالغ‌بر ۲ میلیارد و ۴۰۰ میلیون ریال برآورد شده است، افزود: زمان اجرای اسکلت کوشک سه‌ماهه پیش‌بینی‌شده است. مساحت زیربنای کوشک ۳۶۰ مترمربع در دوطبقه و با کاربری موزه و نمایش آثار وزین کمالالملک غفاری است که مرحله اجرای فونداسیون سازه کوشک تکمیل‌شده و اجرای استراکچر بتنی نگارخانه در حال اجراست.»
پسینِ این اخبار، چند پرسش ساده برای شهری که دوستش می‌دارم: به‌راستی ساخت کوشک، میان میدان کمالالملک با کدام توجیه علمی و معماری، اقتصادی و یا فرهنگی صورت می‌گیرد؟
خانم‌ها و آقایان، دهخدا درباره‌ی کوشک آورده است: «قصر و هر بنای رفیع بلند، بارگاه و سرای عالی» فرهنگ فارسی معین کوشک را چنین تعریف کرده است.: «خانه‌ی بزرگی در میان یک باغ، کاخ تابستانی» فرهنگ فارسی عمید نیز نوشته است: «بنای مرتفع. عمارت عالی در خارج شهر که اطراف آن باغ یا کشتزار باشد.»
ا
اینها تعاریف عمارت کوشک است در فرهنگ ایرانی. غیر از تعدادی کوشک پادشاهی که در میان باغ‌های بزرگ سلطنتی ساخته‌شده، اکثر کوشک‌ها در نقاط ییلاقی و دور از شهر بناشده‌اند. واژه‌ی کوشک با جست‌وجویی در وب‌سایت «واژه‌یاب» بیش از سیزده مورد، نامی است که بر دهی یا دهستانی اطلاق می‌شود. حالا کوشک، باید میانه‌ی میدانی در شهر کاشان بشود؟
صرف‌نظر از ساحت معناشناسی کلمه‌ی کوشک، با کدام توجیه معمارانه، زیبایی شناسانه یا نوآورانه، میانه‌ی میدان کمالالملک، بنایی دوطبقه با ۳۶۰ مترمربع احداث می‌کنیم؟ میدان کمالالملک، تنها نقطه‌ی باز بصری و تنها لکه‌ی سبز شهری در میانه‌ی شهر کاشان است. ساخت بنایی با هر نام در میانه‌ی میدان، جز محدود کردن خط افق، کارهای دیگری هم خواهد کرد: مخدوش کردن فضای باز دیدگاهی، محدود کردن مساحت، از میان برداشتن آب‌نما و طراوت زدایی، کاهیدن فضای سبز و نیز نفی اصول زیباشناسی و طراحی منظر در میدان. علاوه بر اینها ساخت کوشکی به‌مثابه کوشک فین با هیچ‌یک از اصول نوآورانه توأم نیست. از ساخت کوشک فین یا نیاسر بیش از صدسال می‌گذرد. حالا بعد از یک سده، شبیه‌سازی آنها جز پس‌گردی از هنر معاصر، معنای دیگری می‌تواند داشته باشد؟
خانم‌ها آقایان، ساخت کوشک کمالالملک، با کدام توجیه اقتصادی صورت می‌گیرد؟
هنوز چند صباحی از افتتاح و بهره‌برداری از المان سفینه‌النجات نمی‌گذرد. بزرگ‌ترین المان شهری ایران در کوچک‌ترین میدان شهری! اگرچه زیباست اما مثل گذاشتن فیل روی فنجان با فقدان تناسب میان سازه و گستره‌ی حجمی میدان. آن میدان با هزینه‌های بهسازی، شش‌صد میلیون تومان آب خورد. تنها با متریال فلز و پوشش اپوکسی. به‌راستی هزینه‌های ساخت کوشک کمالالملک، چه میزان برآورد می‌شود؟ به نقل از سایت شهرداری محترم، تنها هزینه‌ی اولیه‌ی اجرای اسکلت بنای کوشک، در بازه‌ی زمانی سه‌ماهه، دویست و چهل میلیون تومان برآورد شده است. با چند حساب سرانگشتی و تناسب بندی میان میدان امام حسین و میدان کمالالملک، گمان دارم هزینه‌های میدان کمالالملک، بالغ‌بر دو میلیارد تومان، برای شهری که دوستش می‌دارم، تمام شود! حالا شما می‌فرمایید کمتر، بفرمایید یک میلیارد تومان. در دهه‌های اخیر چندین بار، نام و طراحی میادین شهر ازجمله میدان فین (امیرکبیرـ امام حسین) تغییر کرده است. اگرچند سال دیگر آقای شهردار بعدی با کارگزاران محترمشان طی کارشناسی‌های متعدد؛ نظر به حذف این سازه و جانمایی سازه‌ای دیگر داشته باشند، چه می‌ماند از این هزینه میلیاردی؟ می‌بایست به ساخت آن ادامه داد تا نام و یاد ما همیشه پیش چشم‌های خلایق باشد؟
خانم‌ها و آقایان! ساخت کوشک کمالالملک، با کدام توجیه فرهنگی یا هنری صورت می‌گیرد؟
به‌راستی قرار است در میانه‌ی میدان، چه اتفاقی رخ ببندد که در دیگر نقاط فراوان شهر، نمی‌توان کاربست آن را به تماشا نشست. در خبر نخست و خبر دوم، هدف از ساخت کوشک چنین آمده است: «ایجاد موزه و گالری آثار استاد کمالالملک، موزه و نمایش آثار وزین کمالالملک غفاری»
دوستان گرامی، ایجاد موزه، قوانین مطروحه و مدونی دارد که با مراجعه به سایت سازمان میراث فرهنگی، می‌توان آن را مطالعه کرد. یکی از شروط آن، در اختیار داشتن حداقل صد شیئ تاریخی و فرهنگی مرتبط با موضوع موزه است. آیا شهر کاشان، یک تابلو و اثر از حضرت محمد غفاری، کمالالملک ایران‌زمین در اختیار دارد؟ پس لطفاً محترمانه از کاربرد کلمه‌ی موزه خودداری فرمایید. شاید منظورتان از کلمه‌ی موزه، ایجاد و احداث نگارخانه‌ای به نام نامی کمالالملک است؟ باور بفرمایید مجبور خواهید شد در فضایی محدود، آثاری بدلی و عکس‌هایی چند نه تابلوهایی اصل از کمالالملک را به دیوارهای درونی این نگارخانه‌ی موهوم بیاویزید. با صرف هزینه‌ای همسان با یک میلیارد تومان، می‌توان مرکزی فرهنگی با کاربستی افزون‌تر ایجاد کرد که در پایان بدان اشاره خواهم کرد.
نویسنده‌ی این کلمات، حق خود می‌داند پیشنهاداتش را به صفحات مکتوب و مجازی این شهر بسپارد. چونان بسیاری از شما، گمان دارد قدرشناسی و قدردانی از مشاهیر سرزمین، نشانه‌ی خردمندی و بزرگی مردمان یک بوم و سرزمین است؛ اما باور دارد صورت‌های دیگری از قدردانی و سپاسگزاری با کارکردهایی مؤثرتر نیز وجود دارد.
ضمن احترام به افرادی که در آبادانی و عمران شهر می‌کوشند، درخواست می‌نمایم ساخت کوشک کمالالملک را متوقف نمایید. پیشنهاد می‌کنم مجسمه‌ی تمام قدی از کمالالملک این سرزمین، محمد غفاری را میانه‌ی آب‌نمای تخریب‌شده‌ی میدان بگذارید. مجسمه‌‌ای تمام‌قد از کمالالملک که بالا و بلند ایستاده میان آب‌نما و به شهر می‌نگرد. بیاموزاند که می‌توان کمالالملک شد و در ظل استبداد ظل‌اللهی ایستاد و نقاشی کشید. در کنار پرتره‌ی رجال درباری، «تالار آیینه»، «فالگیر بغدادی»،«زن پای‌چراغ» و مردم کوچه و بازار را کشید. می‌توان در ده‌‌کوره‌ای در «حسین‌آباد نیشابور» ماند اما کمالالملک ماند.
باور بفرمایید سال‌ها از ممنوعیت شرعی و عرفی ساخت مجسمه و تندیس گذشته است. مجسمه کارکردهای متنوع‌تری به شهر و میدان می‌بخشد که پاره‌ای از آنها ازاین‌قرارند: «تقویت حس مکان، تعریف و هویت بخشی به فضاهای شهری، ارتقای کیفیت و ایجاد سرزندگی در فضاهای شهری، ارتقای آگاهی‌های عمومی و معرفی نمادها و ارزش‌های فرهنگی، معرفی عملکرد و روحیه میدان یا محدوده پیرامون آن یا تداعی عملکرد تاریخی یا فرهنگی آن، تعریف مرکز ثقل و نقطه تمرکز، ایجاد یک نشانه شهری، ایجاد انگیزه برای بهسازی محیط توسط شهروندان، معرفی سبک‌ها و سنت‌های هنری و …» (سعیدی رضوانی، مجسمه شهری، سایت پارسی گلد) به گواهی تاریخ هنر ایرانی، بسیاری از مجسمه‌سازان و نقاشان بزرگ این سرزمین از عهد ناصری تا دهه‌هایی پس‌ازآن، از شاگردان مکتب کمالالملک به شمار می‌آیند. مجسمه بالا و بلند ایشان، شکوه و زیبایی شهر را افزون‌تر خواهد کرد.
خرد و کلان اهالی این سرزمین، با هر بار عبور از میدان فردوسی تهران، قامت بلند و ایستای حماسه‌سرای ایران‌زمین را که به تماشا می‌نشینند، بیش از هر سازه‌ای دیگر، درونشان موجا موجی شگرف از ایران‌دوستی و خردورزی نقش می‌بندد. هیچ سازه‌ای، هیچ کوشکی نخواهد توانست به‌مثابه یک تندیس، نام نامی کمالالملک را به فرزندان این شهر بیاموزاند. اجازه دهید کودکان این شهر، در مرکز و میانه‌ی میدان بایستند و از میان زلال آب‌ها، قامت بلند و ایستای کمالالملک را بنگرند.
پیشنهاد می‌کنم چنانچه شهرداری محترم کاشان می‌خواهد نگارخانه یا مرکزی فرهنگی با نام نامی کمالالملک دایر کند. به‌جای عمارت کوشک، با کارشناسی افزون بر این و با اختصاص فضایی در یکی از ابنیه‌ی تاریخی‌اش، یا در یکی از خانه‌های شهر یا حتی بناهای مانده در بازار بزرگ کاشان، با رقمی در حوالی یک میلیارد تومان، به ایجاد فضایی چند کارکردی بپردازد. مرکزی که علاوه بر نمایشگاه عکس‌هایی از تابلوهای کمالالملک، تالاری برای نمایش آثار هنرمندان جوان این شهر داشته باشد. نیز فضایی برای آموزش. نیز کتابخانه‌ی تخصصی و نیز فضایی کارگاهی. اینها لوازم یک مرکز فرهنگی، موزه یا نگارخانه است. مرکزی چنین در مرکز یک میدان نمی‌گنجد.
خانم‌ها، آقایان، همان‌گونه که حفظ ساختمان کهن چاه آب و نگاه‌داشتن آن در میدانی به نام میدان آب، شایسته‌ی قدردانی و سپاسگزاری است، یقین می‌دانم بنا به دلایل آمده، ساخت کوشک میانه‌ی میدان کمالالملک، فاقد کارشناسی لازم است. خانم‌ها، آقایان با احترام تمام می‌خواهم اگر با پیشنهادات متن توافق دارید، در بازنشر و نتیجه رساندن آن کوشش نمایید. میادین شهر از آن تمام شهروندان است. فروکاهی از نام و یاد کمالالملک، زیبنده‌ی شهری چون کاشان نیست.